Human Factors en de zorgplicht van de wegbeheerder

Waarschijnlijk is voor de meeste wegbeheerders de koppeling tussen zorgplicht en verkeersgedrag niet logisch. Toch is die koppeling er wel degelijk. Een wegbeheerder heeft een zorgplicht die inhoudt dat de wegen onder zijn beheer geen schade mogen veroorzaken. Hij kan op twee manieren aan die zorgplicht voldoen. De eerste manier is waarschuwen voor gevaren. Mocht er dan toch schade optreden, dan is dat ‘eigen schuld’ van de weggebruiker. Niet zo sympathiek en lang niet altijd afdoende. De tweede en meer gewenste manier is het zodanig inrichten en onderhouden van de weg dat de kans op schade heel klein is.
In de jurisprudentie heet het dan dat de wegbeheerder zich moet houden aan zorgvuldigheidsnormen. In het veld van verkeersveiligheid worden die zorgvuldigheidsnormen verkeersveiligheidsprincipes genoemd.

Verkeersveiligheidsprincipes

Er zijn zeven verkeersveiligheidsprincipes. De eerste vijf zijn Human Factors principes, de laatste twee komen uit Duurzaam Veilig.
Verwachten: zolang een weg voldoet aan het verwachtingspatroon van de weggebruiker, kan deze adequaat gedrag vertonen. Onverwachte vormgeving, inrichting, onderhoud en dergelijke verzwaren de rijtaak.
Waarnemen: informatie die relevant is voor de rijtaak, moet goed en op tijd waargenomen kunnen worden onder de meest uiteenlopende omstandigheden. Informatie plaatsen op de plaatsen die de weggebruiker verwacht.
Begrijpen: dat het wegbeeld begrijpelijk moet zijn spreekt voor zich. Het moet voor elke weggebruiker altijd duidelijk zijn welk verkeersgedrag gewenst is. Veel borden, te weinig leestijd voor te veel tekst, verrassende onderborden, het zijn allemaal aspecten die de begrijpelijkheid van een situatie kunnen hinderen.
Kunnen: het hanteren van het voertuig, de richting zoeken en ook nog reageren op anderen kan lastig zijn. Bij slechte weersomstandigheden, drukte en werkzaamheden, komt de rijkunst –ook van ervaren weggebruikers- nog verder onder druk te staan.
Willen: je moet als weggebruiker ook bereid zijn je gedrag aan te passen aan de omstandigheden. Zo hoef je niet altijd in te halen wanneer dat kan, je mag in een onoverzichtelijke bocht ook even inhouden. Je hoeft geen 50 te rijden, je mag best even rekening houden met overstekende kinderen in een schoolomgeving of iets zachter rijden wanneer het regent. Idealiter maakt de inrichting van de weg en de onmiddellijke omgeving duidelijk dat aangepast gedrag gewenst is.
Voertuig-weg interactie: de weg is zodanig geconstrueerd, ingericht en onderhouden, dat een weggebruiker er zich veilig op kan voortbewegen. De weg en omgeving mogen dus niet ‘tegenwerken’.
Vergevingsgezindheid: mocht er toch iets fout gaan, dan biedt de infrastructuur mogelijkheden voor correctie en beperking van de gevolgen.

De vijf Human Factors principes zijn doorgaans goed te vertalen in concrete ontwerpeisen. Dat geldt met name voor de eerste drie. De meeste denk-, beslis- en reactietijden zijn inmiddels in kaart gebracht, dus bij elke snelheid (in m/sec) is uit te rekenen na welke afstand (meters) een bepaalde actie is afgerond (seconden). Bij kunnen en willen is dat wat lastiger, vooral omdat er verschillende uitkomsten mogelijk zijn. De twee Duurzaam Veilig principes zijn vervolgens weer vooral technisch van aard en daardoor voor de meeste ontwerpers gemakkelijker te hanteren.

Reparatiepsychologie

En wat als de infrastructuur nu toch niet helemaal blijkt te zijn wat-ie volgens deze principes zou moeten zijn? Dan moeten we overgaan tot reparatiepsychologie: dezelfde principes die eigenlijk in het verkeerssysteem hadden moeten worden ingebouwd, worden alsnog aan het systeem toegevoegd via borden, campagnes en andere aanvullende componenten. Het ongewenste gedrag dat uitgelokt en/of gedoogd wordt door de infrastructuur gaan we dan zodanig beïnvloeden dat de situatie alsnog verkeersveilig wordt. Ook die gedragsbeïnvloeding moet uitgaan van dezelfde verkeersveiligheidsprincipes. Dus wanneer bijvoorbeeld de weg plotseling ophoudt en overgaat in een veerpont, is het niet meer dan logisch dat daarvoor ruim op tijd gewaarschuwd wordt. Misschien kan TomTom wat reparatiepsychologie (“pas op, de weg is weg!”) in haar navigatiesystemen inbouwen om te voorkomen dat automobilisten in dergelijke gevallen de rivier in rijden.

Dit artikel is op 24 februari 2016 als blog gepubliceerd op verkeerinbeeld.nl